แนวทางการบรรเทานิวรณ์ 5 ในชีวิตประจำวัน

Name: เกษมสี สกุลชัยสิริวิช

keyword: การบรรเทา

; นิวรณ์ 5

; ชีวิตประจำวัน

Abstract: ดุษฎีนิพนธ์นี้มีวัตถุประสงค์ 3 ประการคือ (1) เพื่อศึกษานิวรณ์ 5 และปัญหาที่เกิดจากนิวรณ์ 5 ในชีวิตประจำวัน (2) เพื่อศึกษาวิธีปฏิบัติต่อนิวรณ์ 5 ตามหลักคำสอนในพระพุทธศาสนาและตามแนวปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานที่นิยมปฏิบัติในสังคมไทย และ (3) เพื่อนำเสนอแนวทางการบรรเทานิวรณ์ 5 ในชีวิตประจำวัน โดยใช้วิธีวิจัยเชิงคุณภาพด้านเอกสาร และภาคสนาม คือการสัมภาษณ์เชิงลึก ซึ่งมีกลุ่มเป้าหมายประกอบไปด้วยประชาชนทั่วไปจำนวน 10 คน และพระวิทยากรผู้ให้วิธีปฏิบัติต่อนิวรณ์จำนวน 3 รูป ผลการวิจัยพบว่า นิวรณ์เป็นกิเลสประเภทปริยุฏฐานกิเลส และเป็นสังขารขันธ์ที่มีอำนาจปรุงแต่งจิตไปในทางอกุศล ในขณะเดียวกันนิวรณ์เป็นธรรมารมณ์ประการหนึ่ง เป็นเครี่องมือสำหรับการฝึกฝนสติตามหลักในมหาสติปัฏฐานสูตร นิวรณ์มี 5 ประเภทตามสภาวะ คือ กามฉันทะมีสภาวะเป็นความพึงพอใจ พยาบาทะ มีสภาวะเป็นความอาฆาต ความขัดเคือง ถีนมิทธะมีสภาวะเป็นความหดหู่ ท้อแท้ และ ความโงกง่วง อุทธัจจกุกกุจจะมีสภาวะเป็นความฟุ้งซ่านและความเดือดร้อนใจ วิจิกิจฉามีสภาวะเป็นความเคลือบแคลงสงสัยในคุณของพระรัตนตรัย กรรม และผลของกรรม นิวรณ์ดำรงอยู่ได้ด้วยอาหาร และพฤติกรรมการดำเนินชีวิตประจำวัน มีลักษณะเป็นอาหารของนิวรณ์ทำให้นิวรณ์ดำรงอยู่ จนทำให้เกิดปัญหาต่างๆ ตามมา เช่น ปัญหาหนี้สิน ปัญหาสุขภาพ ปัญหาความเครียดวิตกกังวล ปัญหาการเผชิญกับความทุกข์ การปฏิบัติต่อนิวรณ์ตามหลักคำสอนในพระพุทธศาสนามี 2 ลักษณะ คือ การปฏิบัติต่อนิวรณ์ในฐานะที่เป็นอารมณ์กรรมฐานตามที่ปรากฏในมหาสติปัฏฐานสูตร และการปฏิบัติต่อนิวรณ์ในฐานะที่เป็นกิเลสปรุงแต่งจิต โดยควบคุมนิวรณ์ไว้ไม่ให้กำเริบออกมาล่วงมาเป็นการกระทำ การปฏิบัติต่อนิวรณ์ตามแนวปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานที่นิยมปฏิบัติในสังคมไทย ได้แก่ แนวพองยุบ แนวเคลื่อนไหวมือ และแนวกำหนดลมหายใจเข้าออกตามหลักอานาปานสติ การปฏิบัติทั้ง 3 แนวทางมีหลักการเช่นเดียวกัน คือใช้สติสัมปชัญญะ และความเพียรเป็นหลักในการปฏิบัติในการใช้นิวรณ์เป็นอารมณ์กรรมฐานรองและควบคุมนิวรณ์ไม่ให้ล่วงออกมาเป็นการกระทำ แต่จะแตกต่างกันในรายละเอียดอุบายวิธี หลักธรรมที่เป็นแกนหลักในการบรรเทานิวรณ์ในชีวิตประจำวันคือ สติ สัมปชัญญะ และ ความเพียร การฝึกสติที่เหมาะสำหรับการดำเนินชีวิตประจำวัน คือ แนวเคลื่อนไหวมือ ซึ่งมีความสอดคล้องกับการดำเนินชีวิตประจำวันที่ไม่หยุดนิ่ง โดยการใช้ความเคลื่อนไหวของกายเป็นเครื่องอยู่ของใจ เมื่อภายในใจเกิดนิวรณ์ขึ้นมาก็ให้ระลึกรู้ แล้วกลับมาที่กาย การระลึกได้จะเกิดขึ้นแทนนิวรณ์ทันที เท่ากับการมีสติอยู่ทุกขณะ การปฏิบัติดังกล่าวสามารถเป็นส่วนหนึ่งของการดำเนินชีวิตประจำวันได้ ขันติและตบะเป็นหลักธรรมที่พัฒนาไปพร้อมกับสติ สัมปชัญญะ และความเพียร เพื่อเสริมแรงสติ สัมปชัญญะ และความเพียร การรักษาศีลเป็นทั้งการทำความเพียรละอกุศลและฝึกสติไปพร้อมกัน ช่วยเพิ่มพูนกำลังกุศลและกำลังสติ สัมปชัญญะ และความเพียร สำหรับการพัฒนาหลักธรรมอื่นๆ ที่ใช้บรรเทานิวรณ์ที่เหลือประกอบไปด้วย การสำรวมอินทรีย์ สันโดษ โภชเนมัตตัญญุตา โยนิโสมนสิการ ธรรมที่เป็นเหตุละนิวรณ์ การทำฌาน จะพัฒนาขึ้นตามการพัฒนาสติ สัมปชัญญะ และความเพียร การเดินองค์มรรคเป็นธรรมที่ครอบคลุมการบรรเทานิวรณ์ เนื่องจากเป็นองค์นำทางชีวิตให้อยู่ในทางที่ถูกต้อง ผลแห่งการบรรเทานิวรณ์ คือ การดำเนินชีวิตจะมีสติและสัมปชัญญะ ปัญหาต่างๆ ลดทอนลง และ เกื้อกูลให้การปฏิบัติกรรมฐานในระดับเข้มข้นต่อไป

Abstract: This Dissertation has three objectives, e.g. (1) to study five hindrances and problems arising out of five hindrances in daily life, (2) to study the practicing with the five hindrances based on the teaching in the Buddhism and the insight meditation practice acceptable in the Thai society and (3) to propose guidelines to relieve five hindrances in daily life. The research methodology is the qualitative research and field research, e.g. in-depth interview of the target group consisting of 10 general people and 3 monk lecturers who teach the practicing with the hindrance. The research found that a hindrance is an internally active defilement and a mental formation having power of mental manipulation in an unwholesome way. At the same time, the hindrance is a kind of mind objects which is the instrument for mindfulness practice according to the principle in Mahāsatipaṭṭhāna Sutta. There are five types of hindrances according to its state e.g. lustful desire whose state is pleasure; ill-will whose state is revengefulness; torpor and languor whose state are depression and discourage; restlessness and worry whose state are restlessness and annoyance; and sceptical doubt whose state is the doubt in Triple Gems, karma and fruit of karma. The hindrance exists because of food. Behavior in daily life is a kind of food to maintain the hindrance, resulting in various problems such as debt problems, health problems, stress and anxiety disorder and facing suffering problems. The practicing with the hindrance in the Buddhism has two characteristics, consisting of the practicing with the hindrance as the meditation object as appears in Mahāsatipaṭṭhāna Sutta and the practicing with the hindrance as defilement manipulating the mental by controlling the hindrance not to recurrence to be action. The practicing with the hindrance based on the insight meditation practice acceptable in the Thai society consists of rising and falling, hand movement and Anāpānasati training. These three practices have the same principles e.g. applying mindfulness, clear comprehension and perseverance for the practicing with the hindrance as the secondary objects and control of the hindrance not to recurrence to be action but has difference in detailed practice. The fundamental Dhamma for relieving the hindrance in the daily life is the mindfulness, clear comprehension and perseverance. The mindfulness appropriate for practicing in the daily life is the hand movement, corresponding to the non-stop daily life. The body movement is the place where the mind stays. When the mind has hindrance, upon knowing, the mind comes back to the body. The knowing will replace the hindrance, awakening the mindfulness every time. This practice could be a part of daily life. Patience and religious austerity are the Dhamma principle to be developed together with mindfulness, clear comprehension and perseverance to reinforce mindfulness, clear comprehension and perseverance. Precept observation is both perseverance to omit unwholesomeness and practicing the mindfulness to increase the power of wholesomeness and mindfulness, clear comprehension and perseverance. Other remaining Dhamma principles to relieve hindrance, consisting of sense faculty observation, contentment, moderation in eating, proper attention, Dhamma to omit hindrance and absorption, will be developed according to the development of mindfulness, clear comprehension and perseverance. The practicing Magga is the Dhamma principle covering the relief of hindrance since Magga leads the life in the correct way. The result of hindrance relief is that lives will go with mindfulness and clear comprehension, reducing problems and supporting the intense level of meditation.

มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, หอสมุดกลาง

Address: พระนครศรีอยุธยา

Email: library@mcu.ac.th

Name: พระเทพวัชราจารย์

Role: อาจารย์ที่ปรึกษา

Name: บุญเลิศ โอฐสู

Role: อาจารย์ที่ปรึกษา

Created: 2564

Modified: 2568-09-02

Issued: 2568-09-02

วิทยานิพนธ์/Thesis

application/pdf

tha

DegreeName: พุทธศาสตรดุษฎีบัณฑิต

Level: ปริญญาเอก

Descipline: สาขาวิชาพระพุทธศาสนา

Grantor: มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

©copyrights มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

ลำดับที่.	ชื่อแฟ้มข้อมูล	ขนาดแฟ้มข้อมูล	จำนวนเข้าถึง	วัน-เวลาเข้าถึงล่าสุด
1	เกษมสี สกุลชัยสิริวิช.pdf	9.84 MB	1	2025-10-19 12:21:00

ใช้เวลา

0.018007 วินาที