แนวทางการประยุกต์หลักพุทธธรรมเพื่ออนุรักษ์ และพัฒนาระบบนิเวศตามแนวพระไตรปิฎก

Name: พระไพรัช พุทฺธิสาโร (โพธิ์ประพาฬทอง)

keyword: พัฒนาระบบนิเวศ

; หลักพุทธธรรม

; การอนุรักษ์

Abstract: ดุษฎีนิพนธ์ฉบับนี้มีวัตถุประสงค์ 3 ประการ คือ 1) เพื่อศึกษาระบบนิเวศและนิเวศวิทยาในพระไตรปิฎก 2) เพื่อศึกษาแนวทางการอนุรักษ์และพัฒนาระบบนิเวศตามแนวพระไตรปิฎก 3) เพื่อศึกษาแนวทางการประยุกต์หลักพุทธธรรมเพื่ออนุรักษ์และพัฒนาระบบนิเวศตามแนวพระไตรปิฎก การวิจัยเป็นการศึกษาเชิงเอกสาร โดยศึกษาค้นคว้าข้อมูลจากคัมภีร์พระไตรปิฎก อรรถกถา ฎีกา ปกรณวิเสส ตำราวิชาการทางพระพุทธศาสนา บทความ วารสาร และงานการวิจัยที่เกี่ยวข้อง ผลการศึกษาพบว่า ระบบนิเวศและนิเวศวิทยาในพระไตรปิฎก พบว่า นิเวศวิทยา หมายถึง การศึกษาความสัมพันธ์ของสิ่งมีชีวิตกับปัจจัยแวดล้อมทั้งที่เป็นสิ่งมีชีวิตและไม่มีชีวิตในธรรมชาติที่ทำให้เกิดความสัมพันธ์ต่อกันจนเป็นระบบที่เรียกว่า ระบบนิเวศ ระบบนิเวศมีความสำคัญ คือ เป็นกระบวนการที่เกี่ยวพันธ์และเชื่อมโยงกับสิ่งแวดล้อมที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ โดยมีองค์ประกอบที่สำคัญ ได้แก่ ผู้ผลิต ผู้บริโภค และผู้ย่อยสลาย ซึ่งเกิดขึ้นได้ 2 ทาง คือ ทายกายภาพ ได้แก่ ดิน น้ำ อากาศ อุณหภูมิ แสงแดด เป็นต้น และทางเคมี ได้แก่ แร่ธาตุและสารอาหารต่าง ๆ เป็นต้น ในทางพระพุทธศาสนา พระพุทธเจ้าทรงให้ความสำคัญกับระบบนิเวศเป็นอย่างมากเพราะเป็นสถานที่ที่ภิกษุสงฆ์ในสมัยพุทธกาลใช้เป็นที่ปฏิบัติกิจทางศาสนาและเป็นที่อยู่อาศัยของภิกษุสงฆ์ในสมัยนั้นด้วย เช่น ป่าไม้ แม่น้ำลำธาร ถ้ำ ซอกเขา เรือนว่าง เป็นต้น อีกประการหนึ่งธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมเป็นสถานที่ที่พระองค์ทรงประสูติ ตรัสรู้ ประกาศพระสัทธรรม และดับขันธปรินิพพาน สถานที่เหล่านี้ล้วนแล้วมีความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กับระบบนิเวศทั้งสิ้น นอกจากนี้ในพระไตรปิฎกได้มีการบันทึกหลักฐานเกี่ยวกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมไว้หลายพระสูตร เช่น ปฏฐปาสสูตร วนโรปสูตร ปโลกสูตร เป็นต้น จึงทำให้เกิดแนวคิดที่หลากหลายเกี่ยวกับระบบนิเวศที่นักวิชาการชาวตะวันตกได้นำไปศึกษาต่อยอดให้เกิดแนวคิดใหม่มาเป็นรูปแบบให้ผู้ที่ศึกษาเรื่องระบบนิเวศใช้เป็นแนวทางในการศึกษาต่อไป เช่นแนวคิดของนิโคลสัน แนวคิดของ อังเดรวาทาและเบินร์ช และแนวคิดของไมล์ เป็นต้น ซึ่งระบบนิเวศโดยทั่วไปมี 3 ระบบ ได้แก่ ระบบนิเวศบนบก ระบบนิเวศในน้ำ และระบบนิเวศในอากาศ แนวทางการอนุรักษ์และพัฒนาระบบนิเวศตามแนวพระไตรปิฎก พบว่า การอนุรักษ์และการพัฒนา หมายถึง การรักษาไว้ให้คงเดิม รักษาสิ่งที่เคยมีเคยเป็นอยู่แล้วนำมาปรับปรุงแก้ไข เปลี่ยนแปลง สร้างสรรค์ให้คงอยู่ในสภาพเดิมหรือในลักษณะเดิม หรือส่งเสริมและพัฒนาให้ดียิ่งขึ้น เพื่อให้สิ่งนั้นดำรงอยู่ต่อไปอย่างยาวนาน ในสมัยพุทธกาลพระพุทธเจ้าทรงกำหนดแนวทางในการอนุรักษ์ระบบนิเวศมี 2 รูปแบบ คือ รูปแบบของการอนุญาตและรูปแบบของข้อห้าม เช่น อนุญาตให้ภิกษุสงฆ์ใช้เป็นที่ประกอบนิสสัย 4 ห้ามภิกษุสงฆ์ที่อาศัยป่าเป็นเสนาสนะ บ้วนน้ำลาย ขับถ่ายอุจจาระและปัสสาวะลงในแม่น้ำและบนแผ่นดิน (ยกเว้นภิกษุรูปนั้นป่วย) ห้ามพรากภูตคาม เป็นต้น และยังส่งเสริมให้มีการพัฒนาโดยเริ่มจากการพัฒนาตนเองก่อนและนำผลที่ได้จากการพัฒนาตนเองไปสู่สังคมตามหลักธรรมในทางพระพุทธศาสนา เช่น หลักภาวนา 4 เป็นต้น พระสงฆ์ที่อาศัยผืนป่าเป็นเสนาสนะจึงมีบทบาทเป็นอย่างมากในการช่วยเหลือด้านการอนุรักษ์และพัฒนาผืนป่า พระภิกษุสงฆ์ ที่เข้าไปอาศัยป่านั้นจะต้องทำให้ถูกต้องตามกฎหมาย ไม่เข้าไปบุกรุกและทำลายป่าเสียเอง แนวทางการประยุกต์หลักพุทธธรรมเพื่ออนุรักษ์และพัฒนาระบบนิเวศตามแนวพระไตรปิฎก พบว่า ในพระไตรปิฎกมีหลักธรรมที่สามารถนำไปเป็นแนวทางในการประยุกต์ใช้พัฒนาระบบนิเวศ เช่น หลักภาวนา 4 (การพัฒนากาย การพัฒนาศีล การพัฒนาจิต และการพัฒนาปัญญา) และหลักสัปปายะ (การอยู่อย่างเหมาะสมและสะดวกสบาย) หลักธรรมทั้ง 2 ประการนี้เป็นหลักธรรมพื้นฐานสามารถนำไปประยุกต์ใช้พัฒนาตนเองและสังคมได้เป็นอย่างดี ฉะนั้น พระพุทธศาสนาจึงเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศทั้งบนบก ในน้ำ และในอากาศ เพราะพระพุทธศาสนามีพระสงฆ์เป็นผู้นำทางในการที่ช่วยอนุรักษ์และพัฒนาระบบนิเวศจากที่เสื่อมโทรมให้อุดมสมบูรณ์ หรือที่อุดมสมบูรณ์และดีอยู่แล้วให้ดำรงอยู่อย่างยั่งยืน

Abstract: This dissertation has three objectives: 1) to study the ecosystem and ecology in Tipiṭaka, 2) to study the guideline for conservation and development of ecosystem according to Tipiṭaka, and 3) to study the guideline of applying the Buddha’s doctrines for conservation and development of ecosystem according to Tipiṭaka. The research methodology was based on documentary study by finding the data from Tipiṭaka, Atthakathā, Ṭīkā, Pakaraṇavisesa, the Buddhist academic texts, articles, journals, and the related research works. The results of the study were as follows:- Ecosystem and ecology in Tipiṭaka was found that ecology is the study of the relationship between living beings and environmental factors, both animate and inanimate, in nature making relationship to each other called ‘ecosystem.’ The importance of the ecosystem is the processes related and connected with the natural environment, by having the important factors: producers, consumers, and decomposers; it is divided into two factorsthe: physical factor such as soil, water, climate, temperature, sunlight, etc., and the chemicals such as minerals and nutrients, etc. in Buddhism, the Buddha has emphasized on the ecosystem greatly because it was the place where monks used for meditation practice and also as a residence at that time such as forests, rivers, caves, empty house, etc. By the way, the nature and environment were the places where He was born, enlightened, proclaimed the Dhamma, and passed away. All these places were related to ecosystems. In addition, in Tipiṭaka, there were natural and environmental evidences recorded in many suttas, such as Paṭṭhapāsa-sutta, Vanaropa-sutta, Paloka-sutta, etc., thereby, making the genesis of various ideas of ecology that Western scholars have taken to further study to create new ideas as a model for those who study ecosystems using as the guidelines for further studies such as Nicholson’s ideas, Andrewartha and Birch’s idea, and Mile’s idea, etc. There are normally three ecosystems, that is to say, ecosystem onshore offshore and aerial. The conservation and development of ecosystems according to Tipiṭaka was found that conservation and development refer to the maintenance, and protection of whatever things used to be in the past, aiming at improving, modifying, and creating them to be as the original state or condition as much as possible, to promote and develop for keeping them existing for a long time. In the Budha’s time, He gave guidelines for the conservation of ecosystems in two ways, namely, the way of permission and the way of prohibition, that is to say, the permission of monks used places for practice the four Nissaya, and the prohibition of monks living in the forest as dwellings, not to spit, defecate and urinate into the river and land (except sick monk), do not take away vegetation, etc. It is also to promote the development, starting from self-development, and to bring the result of self-improvement to society according to the Buddha’s doctrines such as four developments, etc. The monks who live in the forest as dwelling has the great role for heping of conservation and development of forest. Monks who go for living in the forest must follow the law strictly, not trespass and destroy forest by themselves.

มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. หอสมุดกลาง

Address: พระนครศรีอยุธยา

Email: library@mcu.ac.th

Name: พระมหายุทธนา นรเชฏฺโฐ

Role: อาจารย์ที่ปรึกษา

Name: พระมหาสุขสันติ์ สุขวฑฺฒโน

Role: อาจารย์ที่ปรึกษา

Created: 2565

Modified: 2567-07-17

Issued: 2567-07-17

วิทยานิพนธ์/Thesis

application/pdf

tha

DegreeName: พุทธศาสตรดุษฎีบัณฑิต

Level: ปริญญาเอก

Descipline: สาขาวิชาพระไตรปิฎกศึกษา

Grantor: มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

©copyrights มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย

ลำดับที่.	ชื่อแฟ้มข้อมูล	ขนาดแฟ้มข้อมูล	จำนวนเข้าถึง	วัน-เวลาเข้าถึงล่าสุด
1	พระไพรัช พุทฺธิสาโร (โพธิ์ประพาฬทอง).pdf	2.15 MB	4	2025-10-22 16:31:45

ใช้เวลา

0.031077 วินาที